SOCJOLOGIA PŁCI I SEKSUALNOŚCI W PERSPEKTYWIE TEORII QUEER I KRYTYKI FEMINISTYCZNEJ

Joanna Mizielińska i Agata Stasińska: Wstęp, s. 7–10

 

Przemiany intymności i praktyk rodzinnych

Zbigniew Izdebski, Emilia Paprzycka i Edyta Mianowska: Płeć biologiczna i płeć społeczno-kulturowa a związki intymne Polaków, s. 13–39

Celem badań, których wyniki prezentowane są w artykule było poznanie znaczenia płci społeczno-kulturowej dla bycia w związku lub życia bez partnera oraz dla postrzegania norm, regulujących intymne relacje partnerów w związkach. Odpowiedzi na postawione pytania badawcze zostały sformułowane na podstawie wyników badań z 2011 roku (reprezentatywna próba 3206 Polaków w wieku 15–59 lat). W badaniach zastosowano technikę wywiadu bezpośredniego (osobistego), ankietę oraz Inwentarz do oceny Płci Psychologicznej (IPP). 

Wyniki pokazują, że płeć biologiczna, a wśród kobiet i mężczyzn również płeć społeczno-kulturowa, różnicują bycie w związku i plany matrymonialne oraz poglądy na temat seksu przedmałżeńskiego i relacji seksualnych w związkach. Stwierdzono, że w związkach formalnych lub nieformalnych są częściej kobiety o tradycyjnych poglądach na temat kobiecości i męskości oraz androgyniczne. Samotnie żyją najczęściej kobiety o niestereotypowych poglądach na temat kobiecości i męskości. W przypadku mężczyzn, najczęściej w związku żyją mężczyźni androgyniczni, a singlami przeważnie są mężczyźni, którzy w ocenie siebie nie odwołują się do kulturowych definicji kobiecości i męskości. 

Główne pojęcia: gender; związki intymne; alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego; stosunek do małżeństwa; zachowania seksualne.

 

Marta Bierca: Urlopy „tacierzyńskie” w Polsce – silny trend czy chwilowa moda? Rozważania w kontekście przemian ról w rodzinie, s. 41–58

Artykuł porusza zagadnienie zmieniających się ról w rodzinie z naciskiem na przemiany ojcostwa. Inspiracją do podjęcia tematyki są niedawne zmiany w prawie, regulujące urlopy ojcowskie w Polsce (17 czerwiec 2013), a także obserwowany narastający trend poruszania tematyki ojcostwa i męskości w mediach. Podstawowa hipoteza brzmi: polskie społeczeństwo jest na etapie redefiniowania ról w rodzinie, lecz poziom deklaratywny wyprzedza praktykę. Ponadto, kobiety zdają się być propagatorem zmian, a mężczyźni dopiero zaczynają się konfrontować ze stawianymi im wyzwaniami. Artykuł omawia najnowsze wyniki przeprowadzonych przez autorkę badań ilościowych, na ogólnopolskiej próbie reprezentatywnej. Dyskusji poddany jest pozytywny odbiór społeczny urlopów ojcowskich w zderzeniu z wolniej postępującą redefinicją roli kobiety i mężczyzny na poziomie codziennych praktyk opiekuńczo-wychowawczych. Omówione są przypuszczalne powody, dla których zmiany w obrębie rodziny następują w takim właśnie tempie.

Główne pojęcia: socjologia rodziny; męskość; ojcostwo; urlopy ojcowskie; zmiana społeczna.

 

Dorota Majka-Rostek: Macierzyństwo lesbijek – wybrane konteksty społeczne, s. 59–76

Macierzyństwo jest współcześnie jedną z najbardziej uniwersalnych i cenionych wartości społecznych. Przez wieki uznawane było za wyłączne doświadczenie kobiet heteroseksualnych. Obecnie mamy do czynienia z relatywnie szybkimi zmianami społeczno-kulturowymi, które włączają w obszar tych doświadczeń również kobiety określające się jako lesbijki. Artykuł dotyczy przyczyn oraz konsekwencji zjawiska nazywanego na Zachodzie „lesbian baby boom”, oznaczającego stosunkowo szybki wzrost liczby rodzin tworzonych przez homoseksualne kobiety wspólnie wychowujące dzieci. Przedstawiając społeczne aspekty tego zjawiska autorka skupia się najpierw na symboliczno-kulturowych relacjach pomiędzy homoseksualnością a rodzicielstwem, następnie zaś prezentuje motywacje oraz drogi lesbijek do macierzyństwa, rolę wsparcia społecznego w funkcjonowaniu rodzin nieheteronormatywnych oraz specyfikę struktury takich rodzin, ze szczególnym uwzględnieniem funkcji matki niebiologicznej.

Główne pojęcia: lesbijki; macierzyństwo; rodzina nieheteronormatywna.

 

Dyskursy wokół nienormatywności

Krzysztof Arcimowicz, Aleksander Wasiak-Radoszewski i Katarzyna Dębska: Polski dyskurs publiczny dotyczący rodzin z wyboru w latach 2003–2013, s. 79–110

W artykule przedstawiono wyniki analizy (sub)dyskursów prasowego, blogowego, kościelnego i parlamentarnego konstytuujących polski dyskurs publiczny na temat związków nieheteroseksualnych. Celem analizy było opisanie głównych strategii dyskursywnych wykorzystywanych w kreowaniu obrazu rodzin z wyboru. Zebrany materiał badawczy w postaci 196 artykułów prasowych, 76 wpisów na blogach, 55 oficjalnych tekstów Kościoła katolickiego i wypowiedzi duchownych oraz 8 stenogramów debat senackich i sejmowych został przeanalizowany z wykorzystaniem programu komputerowego MAXQDA11. Na potrzeby badań została stworzona matryca drzewa kodowego uwzględniająca postulaty podejścia dyskursywno-historycznego w krytycznej analizie dyskursu (głównie założenia metodologiczne Ruth Wodak i Martina Reisigla). W analizowanych tekstach jest widoczny wyraźny podział na zwolenników i przeciwników instytucjonalizacji związków homoseksualnych w Polsce. Należy zauważyć, że dyskursy są dosyć schematyczne, a dynamika przemian obrazowania związków jednopłciowych w latach 2003–2013 jest różna w poszczególnych dyskursach. Największe zmiany, np. pojawienie się inkluzywnych definicji rodziny (obejmujących także związki homoseksualne), można dostrzec w dyskursach prasowym i blogowym. Najbardziej konserwatywny i homofobiczny okazał się dyskurs kościelny, w którym ani razu nie określono związku osób tej samej płci mianem rodziny. Co ciekawe, w dyskursie parlamentarnym w 2013 roku postawy homofobiczne były bardziej widoczne niż podczas debat senackich w 2004 roku.

Główne pojęcia: krytyczna analiza dyskursu; związki jednopłciowe/homoseksualne; homofobia; dyskryminacja.

 

Joanna Mizielińska i Agata Stasińska: Prywatne jest polityczne: strategie emancypacyjne rodzin z wyboru w Polsce. Studium wybranych przypadków, s. 111–140

Tekst ten prezentuje wyniki analizy studium przypadków sądowych i medialnych najistotniejszych dla dyskursu publicznego na temat rodzin nieheteroseksualnych ostatniej dekady. Fakt ich zaistnienia, jak również sposób ich przedstawienia i opisywania w dyskursie stanowi przyczynek do analizy przemian w obrazie rodziny w dyskursie publicznym. Świadczy również o przemianach w obrębie strategii emancypacyjnych społeczności nieheteroseksualnych w Polsce. W pierwszej części tekstu autorki prezentują dominujący dyskurs konserwatywny mediów głównego nurtu (re)prezentujący i reprodukujący tradycyjną wizję rodziny. W drugiej zaś odtworzone zostają sposoby, za pomocą których bohaterowie i bohaterki omawianych tu przypadków reagują na próby ich marginalizowania oraz brak rozpoznania charakteru ich relacji w sferze publicznej. Opisane zostają podejmowane przez nich subwersywne i emancypacyjne strategie działania, mające na celu legitymizację ich rodzin.

Rozważania zaprezentowane w niniejszym tekście usytuowane są w kontekście socjologii seksualności i płci, codzienności, przemian dyskursu, ruchów społecznych. Wpisują się w analizę przemian rodziny oraz praktyk „wystawiania” własnej rodziny na pokaz, pokazywania własnych relacji jako rodzinnych, szukanie ich uznania w oczach innych (displaying families). 

Główne pojęcia: rodziny z wyboru; społeczności nieheteroseksualne/LGBT; strategie emancypacyjne; socjologia płci i seksualności; socjologia rodziny; socjologia codzienności; analiza dyskursu.

 

Jowita Wycisk: Postawy przyszłych psychologów wobec rodzin nieheteroseksualnych z dziećmi, s. 141–158

Artykuł omawia badanie 97 studentów 2 ostatnich lat psychologii na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Zastosowano autorską ankietę, w której pytano studentów o wyobrażone sytuacje zawodowe wymagające kontaktu z rodziną lesbijek, o postawę wobec nich oraz proszono o jej uzasadnienie. Jakościowa analiza 182 komentarzy pozwoliła wyodrębnić 4 kategorie uzasadnień: psychologiczne (oparte zwłaszcza na teorii systemowej i teorii przywiązania społecznego), prawne, biologistyczne oraz światopoglądowo-religijne. Wyjaśnienia psychologiczne towarzyszyły głównie postawie otwartej i akceptującej, a pozostałe zwykle służyły uzasadnieniu większego dystansu do kobiet bądź rezygnacji z interwencji.

Ważnym problemem jest mała wiedza studentów na temat funkcjonowania tego typu rodzin, wynikająca z nieobecności tematu w programie studiów psychologicznych. Końcowe sugestie dotyczą możliwości przygotowania psychologów do pracy z tego typu rodzinami poprzez wzbogacenie głównego programu i wymagań etycznych studiów psychologicznych o dwa obszary: najnowsze doniesienia z badań nad rodzicielstwem osób LGB oraz dyskusje i refleksje nad dylematami etycznymi, dzięki czemu studenci mogliby uzyskać większy wgląd we własne przekonania i ich znaczenie dla pracy psychologicznej oraz lepiej radzić sobie z konfliktami wewnętrznymi.

Główne pojęcia: rodziny LGBT; rodzicielstwo lesbijek; etyka zawodu psychologa; postawy psychologów; badania jakościowe.

 

Katarzyna Grunt-Mejer: Od monogamii do poliamorii: społeczny odbiór związków niemononormatywnych, s. 159–181

Tematyka konsensualnej niemonogamii, tzn. dopuszczenia w ramach związku dodatkowych relacji seksualnych lub emocjonalnych, staje się obiektem szerokiego zainteresowania społecznego, nie skupiając jednocześnie w takim samym stopniu naukowego zainteresowania w Polsce. Niniejsze badanie służy uzupełnieniu tej luki. W artykule przedstawiono wyniki badania nad społeczną oceną pięciu typów heteroseksualnych związków: monogamicznego, poliamorycznego (relacji otwartej na płaszczyźnie seksualnej i emocjonalnej), otwartego tylko seksualnie (gdzie partnerzy mogą spotykać się swobodnie z innymi osobami w celach seksualnych bez obecności partnera), swingującego (gdzie partnerzy mają relacje seksualne z innymi osobami w ściśle ograniczonej przestrzeni i przy swojej obecności) i związku dotkniętego obustronną zdradą. Wyniki wskazują na najsilniejszą stygmatyzację związku dotkniętego zdradą oraz efekt anielskiej aureoli wokół monogamii, zarówno na skalach związanych z jakością relacji, jak i niezwiązanych (na skali moralnościowej i sprawnościowej). Poliamoria oceniana jest bardziej pozytywnie od pozostałych typów konsensualnej niemonogamii. Mężczyzna we wszystkich typach związków niemonogamicznych oceniany jest jako bardziej usatysfakcjonowany od kobiety, podczas gdy odwrotny efekt obserwujemy w przypadku monogamii. Analizowane są potencjalne przyczyny wymienionych różnic oraz wskazówki dla kolejnych badań.

Główne pojęcia: konsensualna niemonogamia; związek otwarty; swingowanie; poliamoria; stygmatyzacja.

 

Płeć i emocje w sferze publicznej

Marta Rawłuszko: Polityki równości płci – możliwości i ograniczenia rozwoju na poziomie samorządowym, s. 185–208

Artykuł podejmuje próbę oceny potencjału administracji samorządowej jako partnerki ruchu kobiecego i innych ruchów emancypacyjnych w Polsce, w promowaniu zmian społecznych na rzecz równości. Opracowanie wykorzystuje ramy teoretyczne związane z pojęciem państwowego feminizmu oraz polityk równościowych. Opiera się na wynikach badań nad stopniem instytucjonalizacji idei równego traktowania w ramach działań administracji samorządowej.  Artykuł składa się z czterech głównych części. Pierwsza problematyzuje państwo w kontekście aktualnych postulatów ruchów emancypacyjnych w Polsce oraz obowiązujących ram prawnych. Druga określa obecny dorobek polskich gender studies związany z tym tematem i zaznacza teoretyczne punkty odniesienia dla badań empirycznych zaprezentowanych w części trzeciej. Ostatni fragment to dyskusja wyników przeprowadzona w kontekście aktualnych wyzwań stojących przed ruchami społecznymi, które podnoszą postulaty walki z dyskryminacją i wykluczeniem w Polsce.

Główne pojęcia: równe traktowanie; państwowy feminizm;  polityki równościowe; ruchy emancypacyjne; samorząd.

 

Katarzyna Wojnicka i Edyta Zierkiewicz: Emocje w ruchach społecznych na przykładzie ruchów obrony praw ojców i Amazonek w Polsce, s. 209–232

Artykuł stanowi pokłosie badań skoncentrowanych na uchwyceniu znaczenia emocji dla formowania, charakteru i dynamiki współczesnych ruchów społecznych na przykładzie polskiego ruchu obrony praw ojców oraz ruchu Amazonek. Tekst oparty został głównie na wynikach badań własnych, przeprowadzonych z użyciem metod badań jakościowych z przedstawicielkami i aktywistami powyższych ruchów w latach 2009–2012. Analiza materiału badawczego poprzedzona jest szkicem na temat statusu emocji w (polskich) badaniach społecznych oraz przeglądem stanu wiedzy dotyczącego prezentowanych fenomenów społecznych w Polsce.

Główne pojęcia: ruchy społeczne; emocje; ruch obrony praw ojców; ruch polskich Amazonek.

 

Nowe perspektywy w badaniu seksualności

Justyna Struzik: Seksualność intersekcjonalnie. Spotkania, dyskusje, badania, s. 235–253

W artykule autorka podejmuje problematykę połączenia perspektywy queer z analizą intersekcjonalną poprzez podkreślenie konieczności włączenia do studiów nad seksualnością wymiaru społeczno-ekonomicznego. W dwóch pierwszych częściach artykułu prezentuje krytyczne odczytania obydwu tych perspektyw odwołując się między innymi do analiz Stevena Seidmana i Rosemary Hennessy. W części trzeciej włącza pojęcie metronormatywności i przedstawia wyniki badań sytuacji społecznej lesbijek żyjących na terenach wiejskich w Polsce (na podstawie badań w ramach projektu „Niewidoczne (dla) społeczności”).

Główne pojęcia: teoria queer; intersekcjonalność; klasa.

 

Małgorzata Bieńkowska: Queer i transseksualność. Transseksualizm w kontekście teorii queer, s. 255–272

Głównym celem artykułu jest ukazanie złożoności problematyki transseksualności. Autorka szczególnie zwraca uwagę na kwestie teoretyczne związane z badaniem, definiowaniem transseksualności. Ukazuje także, jak badania nad transseksualizmem ewaluowały w czasie, w jaki sposób dyskurs medyczny zdeterminował postrzeganie tego zjawiska. Podkreślone tu zostaje to, że transseksualność nie daje się w prosty sposób przedstawić za pomocą jednej, wybranej teorii. Specyfika transseksualności komplikuje odczytywanie tego zjawiska poprzez pryzmat feminizmu, socjologii ciała czy teorii queer.

Główne pojęcia: transseksualność; transgenderyzm; dyskurs medyczny; teoria queer; tożsamość; ciało.

 

Recenzje

Paulina Simonides: Płeć kulturowa w ujęciu Raewyn Connell (recenzja z: Raewyn Connell, Socjologia płci. Płeć w ujęciu globalnym), s. 275–283

 

Zuzanna Kopidurska: Na marginesie: ciało. Nieustająca droga do (ucieleśnionej) wolności (recenzja z: Jacek Kochanowski, Socjologia seksualności. Marginesy), s. 285–293

 

Agata Stasińska: Miłość w czasach nowoczesności. Nowe ujęcie socjologiczne (recenzja z: Eva Illouz, Why Love Hurts. A Sociological Explanation), s. 295–303